ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ 

Μαριλένα Κοτζιά, Α' Γυμνασίου

Υπάρχουν τόσα πολλά που μπορεί να πει κάποιος για αυτή τη συνεργασία.... Από πολύ παλιά  οι άνθρωποι άρχισαν να εντάσσουν τη μουσική στις θεατρικές παραστάσεις. Το ίδιο το αρχαίο ελληνικό θέατρο είναι μια πολύτεχνη έκφραση όπου ΛΟΓΟΣ-ΜΕΛΟΣ-ΚΙΝΗΣΗ συνυπάρχουν αρμονικά. (μέλος=μελωδία). Οι αρχαίες κωμωδίες και τραγωδίες όπως οι <<Βάκχες>>  και η <<Ελένη>>, είναι  μερικά παραδείγματα. Αλλά και στον υπόλοιιπο δυτικό κόσμο, στην σύγχρονη εποχή, έχουμε παρόμοιες προσεγγίσεις. Τα πρώτα musical  έγιναν στη Νέα Υόρκη κι το Λονδίνο Στη συνέχεια και σε πολλές άλλες χώρες.

Σήμερα τα μιούζικαλ που πραγματοποιούνται είναι υπερπαραγωγές, με εκθαμβωτικά σκηνικά και κοστούμια και οι μουσικές που επιλέγονται αγκαλιάζουν το έργο και του δίνουν μια άλλη, διαφορετική, ίσως πιο πλούσια αισθητική.

Σε μία παράσταση η μουσική επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό.

Η ΟΠΕΡΑ

Ένα είδος μουσικού θεάτρου είναι η όπερα. Η όπερα, γεννήθηκε από μια ομάδα λόγίων και καλλιτεχνών της αναγέννησης, που σε οργανωμένες συναντήσεις τους επιχειρούσαν να αναβιώσουν το ξεχασμένο αρχαίο ελληνικό θέατρο. Εκεί οι διάλογοι γίνονται τραγουδιστά (aria) δε λείπει όμως και η ομιλία, ή μια ενδιάμεση μορφή απαγγελτικού τραγουδιού (recitativo) Παρούσα στη σκηνή βρίσκεται ορχήστρα η οποία συνοδεύει με τον κατάλληλο τρόπο την παράσταση. Στην αρχή μια παράστασης όπερας, ακούει κανείς μόνον την ορχήστρα: προετοιμάζει το κοινό για τη δράση που θα ακολουθήσει, εισάγοντάς τους με μουσικό τρόπο στην ατμόσφαιρα του έργου. Συνήθως αρκούν λίγα μόλις μέτρα μουσικής, για να καταλάβει ο ακροατής αν πρόκειται για δραματική ή κωμική όπερα.

Οι διάλογοι ή η ποίηση της όπερας αποτελούν το λιμπρέτο που παίρνει το όνομά του από το ιταλικό libretto που σημαίνει βιβλίο. Το θέμα μπορεί να είναι λυπητερό, δραματικό ή περισσότερο κωμικό .Η παραδοσιακή όπερα αποτελείται από δύο είδη τραγουδιού για την αφήγηση της πλοκής του έργου: το ρετσιτατίβο, το μέρος του διαλόγου που κατά κύριο λόγω προάγει τη δράση και την άρια, όπου μέσω ενός μονολόγου αποκρυσταλλώνεται μια συναισθηματική κατάσταση. Αρκετές φορές έχουμε ντουέτα ή μεγαλύτερα φωνητικά σύνολα.

Η στερεότυπη δομή μιας πράξης της όπερας υπαγορεύει πως οι βασικοί ήρωες-χαρακτήρες πρέπει να έχουν μια άρια σε κάθε πράξη. Επιπλέον, αποφεύγονται δύο διαδοχικές άριες ίδιου χαρακτήρα ή για τον ίδιο τύπο φωνής, ενώ το ρεπερτόριο των πρωταγωνιστών περιλαμβάνει περισσότερες άριες από το ρεπερτόριο δευτερευόντων χαρακτήρων του έργου.

Ακούστε εδώ απόσπασμα από την πρώτη όπερα στην ιστορία της δυτικής μουσικής, της οποίας το χειρόγραφο (από κάτω,μουσική σελίδα σε σημειογραφία της εποχής) σώζεται ως τις μέρες μας:

"Eyridice" (1600), Jiacopo Peri

                                                       

λεπτομέρεια από την παρτιτούρα της ιστορικά πρώτης όπερας, της "Ευριδίκης"

Φωνές

Οι φωνές των τραγουδιστών της όπερας διακρίνονται καταρχήν σε ανδρικές και γυναικείες. Ανάλογα με αυτή την κατηγοριοποίηση διακρίνουμε τους εξής τύπους φωνών:

Τύποι ανδρικών φωνών

Βαθύφωνος ή μπάσσος (bass) - καλύπτει τις χαμηλότερες νότες

Βαρύτονος (baritone) - καλύπτει τις ενδιάμεσες περιοχές

Τενόρος (tenor) ή οξύφωνος - καλύπτει τις υψηλότερες νότες

Κόντρα-τενόρος (countertenor) - καλύπτει τις υψηλότερες νότες που μπορεί να φτάσει ανδρική φωνή. Επειδή υπάρχουν μόνο λίγοι κοντρα-τενόροι παγκοσμίως, συχνά οι ρόλοι τους ερμηνεύονται από γυναίκες

Τύποι γυναικείων φωνών

Κοντράλτο (contralto) - καλύπτει τις χαμηλότερες νότες

Μεσόφωνος ή μέτσο-σοπράνο (mezzo soprano) - καλύπτει τις ενδιάμεσες περιοχές

Υψίφωνος ή σοπράνο (soprano) - καλύπτει τις υψηλότερες νότες

Στους παραπάνω τύπους μπορούν να υπάρχουν και φωνές που ανήκουν σε ενδιάμεσες κατηγορίες.

Μπαρόκ Όπερα (Ιταλία)

Margravial Opera Hοuse, Bayreuth, Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς 

Η ανάπτυξη της μπαρόκ όπερας συντελέστηκε κυρίως στη Ρώμη και τη Βενετία. Ένα από τα έργα που καθιέρωσαν την όπερα της Ρώμης ήταν το Sant'Alesio του Στέφανο Λάντι, στα 1632. Η παρουσία όμως του Κλάουντιο Μοντεβέρντι ήταν αυτή που βοήθησε την μπαρόκ όπερα να φθάσει στην ακμή της αλλά και να μετατραπεί από είδος ψυχαγωγίας της αριστοκρατίας της εποχής σε περισσότερο "λαϊκό" είδος ευρύτερης απήχησης.

Η ανάπτυξη της ιταλικής σοβαρής όπερας (opera seria) ξεκίνησε με το έργο του ποιητή Apostolo Zeno (1688-1750) ο οποίος απέκλεισε τα κωμικά επεισόδια και αφαίρεσε από τα λιμπρέτο τις περιττές σκηνές δίνοντας έμφαση στον διδακτικό χαρακτήρα της όπερας. Οι χαρακτήρες των έργων σταδιακά άρχισαν να αποτελούν περισσότερο σύμβολα συγκεκριμένων ηθικών αξιών ή αρετών. Σημαντικό ρόλο στη σταθεροποίηση της μορφής της opera seria διαδραμάτισε και ο Pietro Trapassi (ή Metastasio), τα θέματα του οποίου στηρίζονταν πάνω σε μύθους της αρχαίας Ελλάδας και είχαν ως πρωταρχικό σκοπό την πνευματική και ηθική εξύψωση του ακροατή-θεατή. Μεταξύ των πράξεων μιας σοβαρής όπερας παρεμβαλλόταν συχνά και ένα σύντομο κωμικό ιντερλούδιο που αποσκοπούσε στη χαλάρωση των θεατών μέσω της σάτιρας ή της παρωδίας, μια μορφή διαλείμματος. Η πλοκή στα ιντερλούδια διέφερε συνήθως από αυτή της σοβαρής όπερας και σταδιακά αυτονομήθηκαν σχηματίζοντας έτσι ένα νέο είδος, το ιντερμέδιο (intermezzo), με σημαντική ανάπτυξη κυρίως στη Νάπολη την περίοδο 1710-1730.

Δείτε ολόκληρη μια παράσταση της όπερας "Ορφέας", του Μοντεβέρντι, εμπνευσμένης από τον αρχαιοελληνικό μύθο. Μπορεί να μην είναι η πρώτη, ακριβώς όπερα, αλλά κερδίζει τις δάφνες της αρχαιότερης όπερας που παίζεται συχνότατα στις μέρες μας!

"Orfeo", (1607) Claudio Monteverdi

(απόσπασμα παρτιτούρας από χορωδιακό μέρος του "Ορφέα")

Μπαρόκ Όπερα (Γαλλία)

Σε αντιδιαστολή -- και ίσως ανταγωνισμό -- με την Ιταλική όπερα, αναπτύχθηκε μια ξεχωριστή παράδοση Γαλλικής όπερας, με έργα γραμμένα στη γαλλική γλώσσα, της οποίας ιδρυτής θεωρείται ο Ζαν Μπατίστ Λυλί. Η γέννηση της γαλλικής όπερας χρονολογείται επισήμως στα 1669 με την ταυτόχρονη επανασύσταση της Βασιλικής Ακαδημίας Μουσικής από τον Lully. Ως πρόδρομοι της αναφέρονται συχνά η γαλλική τραγωδία, τα χορευτικά μπαλέτα στις βασιλικές αυλές αλλά και η ιταλική όπερα. 

Μάλιστα στην iστορία της μουσικής έχει καταγραφεί και η διάσημη "Διαμάχη των Μπουφόνων", ουσιαστικά διαμάχη μεταξύ των οπαδών της ιταλικής όπερα buffa και της γαλλικής δραματικής όπερας των Ραμώ και Λουλί. 

Εκτός όμως από αυτά τα δυο βασικά είδη όπερας, υπήρχε και η "opera-pasticcio". Ναι, σωστά διαβάσατε, δεν μεταφερθήκατε σε σελίδα μαγειρικής. Για τις όπερες αυτές δεν γραφόταν καινούρια μουσική, αλλά αποτελούνταν από αποσπάσματα παρμένα από άλλες όπερες. Ακούστε μια όπερα παστίτσιο και καλή σας όρεξη (ε, χμ), ακρόαση, ήθελα να πω!

"Un opera immaginaria", Opera-Pasticcio, Handel

Οι όπερες του Lully αποτελούνταν από πέντε πράξεις και έναν πρόλογο ενώ περιλάμβαναν και χορευτικά μέρη μπαλέτου. Η μουσική διαδραμάτιζε εξίσου σημαντικό ρόλο με το κείμενο, το οποίο συχνά περιείχε θετικές αναφορές στην βασιλική εξουσία. Οι μεταγενέστερες όπερες του Ζαν Φιλίπ Ραμώ δεν είχαν γενικά μεγάλη απήχηση ενώ οι μικρές αποκλίσεις τους από την παράδοση του Lully προκάλεσαν την αντίδραση αρκετών κριτικών της εποχής σε συνδυασμό και με την άνοδο της ιταλικής όπερας μέσα στην Γαλλία. Η ανάμιξη της παραδοσιακής γαλλικής όπερας του Lully με την ιταλική όπερα ή με άλλες επιρροές όπως το τραγούδι bel canto οδήγησε τελικά στη δημιουργία της Grand Opera (Μεγάλη Όπερα), ένα από τα πιο εκλεπτυσμένα οπερaτικά είδη του 19ου αιώνα.

Ας παρακολουθήσουμε χαρακτηριστικές όπερες των δυο αυτών συνθετών. Με γνωστή την αγάπη των Γάλλων για τον χορό, φανταστείτε, οτι ακόμη και οι γνωστές ιταλικές όπερες, όταν ταξίδευαν στην Γαλλία, περιλάμβαναν πρόσθετα χορευτικά νούμερα ανάμεσα στις πράξεις, για να ευχαριστήσουν τους Γάλλους! 

"Les Indes Galantes" (1735), Opera-Ballet, J.P. Rameau

(απόπασμα της παρτιτούρας από την όπερα του Ραμώ)

"Atys", (1676), Tragedie en musique, J.B. Lully

(εξώφυλλο του λιμπρέτου της όπερας του Λουλί)